چهارشنبه, ۸ مرداد , ۱۴۰۴ برابر با - Wednesday, 30 July , 2025
اضافه کاری، به عنوان فعالیتی که در ساعات مازاد بر ساعات کار قانونی در ایران انجام می‌پذیرد، همواره موضوعی حائز اهمیت برای کارگران و کارفرمایان بوده است. درک دقیق مقررات مربوط به اضافه کاری در سال ۱۴۰۴، با توجه به احتمال تغییرات سالانه در قوانین کار و ساختار دستمزد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هدف از این گزارش، ارائه یک راهنمای جامع در خصوص چارچوب قانونی، روش‌های محاسبه دستمزد، و نکات مهم مرتبط با اضافه کاری در قانون کار ایران برای سال ۱۴۰۴ است.
قانون کار جمهوری اسلامی ایران، به طور مشخص در ماده ۵۹، به موضوع اضافه کاری پرداخته و شرایط انجام آن را تعیین نموده است.
این ماده، سه شرط اساسی را برای قانونی بودن اضافه کاری مقرر می‌دارد :
1 – موافقت کارگر : این شرط بر ماهیت داوطلبانه اضافه کاری تاکید دارد و کارفرما نمی‌تواند بدون رضایت کارگر، او را ملزم به انجام کار در ساعات مازاد نماید. این امر، از حقوق اساسی کارگر محسوب شده و از تحمیل کار اجباری جلوگیری می‌کند.
2 – پرداخت ۴۰٪ اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی : این مبلغ اضافی، به عنوان پاداش و جبران زحمات کارگر برای صرف وقت و تلاش بیشتر در ساعات غیر معمول کاری در نظر گرفته شده است. نرخ ثابت این اضافه پرداخت در منابع مختلف نشان از یک قاعده تثبیت‌شده در قانون کار ایران دارد
3 – بیشتر نشدن تعداد ساعات کار اضافی از ۴ ساعت در روز :
این محدودیت، با هدف جلوگیری از خستگی بیش از حد کارگران و حفظ سلامت و ایمنی آن‌ها تعیین شده است. اگرچه در شرایط خاص و با توافق طرفین ممکن است استثنائاتی وجود داشته باشد.
علاوه بر ماده ۵۹، ماده ۶۰ قانون کار نیز در شرایط اضطراری (مانند حوادث غیرمترقبه از قبیل سیل یا زلزله)، به کارفرما اجازه می‌دهد تا حداکثر تا ۸ ساعت در روز از کارگر کار اضافی بخواهد، حتی بدون موافقت او، مشروط بر اینکه مراتب را ظرف ۴۸ ساعت به اداره کار اطلاع دهد. این تبصره، انعطاف‌پذیری قانون را در مواجهه با شرایط غیرقابل پیش‌بینی نشان می‌دهد، اما در عین حال با الزام به گزارش‌دهی، سعی در کنترل و نظارت بر این موارد دارد.
ماده ۵۱ قانون کار، ساعات کار قانونی را به طور معمول ۸ ساعت در روز و ۴۴ ساعت در هفته تعیین کرده است. برای مشاغل سخت و زیان‌آور، این میزان به ۶ ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته کاهش می‌یابد. اضافه کاری تنها پس از تجاوز از این ساعات کار قانونی محاسبه می‌شود. این تفکیک ساعات کار استاندارد برای مشاغل مختلف، نشان‌دهنده توجه قانون‌گذار به شرایط و اقتضائات گوناگون کاری است.
همچنین، ماده ۶۱ قانون کار، اشتغال به اضافه کاری را برای کارگرانی که در کار شبانه مشغول به کار هستند و شغل آن‌ها جزء مشاغل خطرناک و زیان‌آور محسوب می‌شود، ممنوع کرده است. این محدودیت، به منظور جلوگیری از وارد آمدن آسیب‌های مضاعف به سلامت این دسته از کارگران وضع شده است. ماده ۸۳ قانون کار نیز، انجام اضافه کاری توسط کارگران زیر ۱۸ سال را مجاز نمی‌داند ، که این امر در راستای حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان و جلوگیری از بهره‌کشی از آن‌ها صورت گرفته است.
نحوه محاسبه دستمزد اضافه کاری ۱۴۰۴ بر اساس حداقل دستمزد تعیین شده توسط شورای عالی کار صورت می‌گیرد. حداقل مزد روزانه برای سال ۱۴۰۴ مبلغ ۳,۴۶۳,۶۵۶ ریال تعیین شده است. با توجه به اینکه ساعات کار قانونی در روز ۷.۳۳ ساعت در نظر گرفته می‌شود ، مزد ساعتی کار عادی به این صورت محاسبه می‌گردد:
مزد ساعتی کار عادی = مزد روزانه / ۷.۳۳
بر این اساس، حداقل مزد ساعتی کار عادی در سال ۱۴۰۴ برابر است با:
۳,۴۶۳,۶۵۶ ریال / ۷.۳۳ ≈ ۴۷۲,۵۳۲ ریال
طبق قانون کار، دستمزد هر ساعت اضافه کاری معادل ۱.۴ برابر مزد ساعتی کار عادی است. بنابراین، فرمول محاسبه دستمزد هر ساعت اضافه کاری به شرح زیر است:
دستمزد هر ساعت اضافه کاری = ۱.۴ * مزد ساعتی کار عادی
با در نظر گرفتن حداقل مزد ساعتی کار عادی در سال ۱۴۰۴، حداقل دستمزد هر ساعت اضافه کاری به این صورت محاسبه می‌شود:
۱.۴ * ۴۷۲,۵۳۲ ریال ≈ ۶۶۱,۵۴۵ ریال
۱۰ ساعت * ۶۶۱,۵۴۵ ریال/ساعت = ۶,۶۱۵,۴۵۰ ریال
در محاسبه دستمزد اضافه کاری، توجه به چند نکته حائز اهمیت است. به طور کلی، مزایای رفاهی مانند بن خواربار، حق مسکن و حق اولاد در محاسبه مزد ساعتی کار عادی که مبنای محاسبه اضافه کاری است، لحاظ نمی‌شوند. مبنای محاسبه اضافه کاری، معمولاً مزد پایه یا مزد روزانه کارگر است. این امر، به منظور ایجاد یک روش استاندارد و شفاف در محاسبات صورت می‌گیرد.
همچنین، برای کارگرانی که مشمول دریافت پایه سنوات هستند، این مبلغ به مزد روزانه آن‌ها افزوده شده و سپس مزد ساعتی بر اساس آن محاسبه می‌شود. این امر باعث افزایش جزئی در مزد ساعتی و در نتیجه، دستمزد اضافه کاری این افراد خواهد شد. این موضوع، نشان‌دهنده در نظر گرفتن سابقه کار و تجربه افراد در میزان پرداخت اضافه کاری است.
لازم به ذکر است که حداقل مزد ماهانه ممکن است در ماه‌های ۳۰ و ۳۱ روزه کمی متفاوت باشد، زیرا بر اساس تعداد روزهای ماه محاسبه می‌شود. این تغییر در مزد ماهانه، به طور مستقیم بر مزد روزانه و در نهایت بر محاسبه دستمزد اضافه کاری در آن ماه‌ها تاثیر خواهد گذاشت.
برای کارگرانی که حقوقی بالاتر از حداقل دستمزد دریافت می‌کنند، محاسبه اضافه کاری بر اساس مزد روزانه واقعی آن‌ها صورت می‌گیرد. مزد روزانه آن‌ها بر ۷.۳۳ تقسیم شده و سپس در ۱.۴ ضرب می‌شود. افزایش ۳۲ درصدی به علاوه مبلغ ثابت برای سایر سطوح مزدی در سال ۱۴۰۴ نیز بر نرخ ساعتی پایه و در نتیجه بر دستمزد اضافه کاری آن‌ها تاثیرگذار خواهد بود. این امر، تضمین می‌کند که پرداخت اضافه کاری به نسبت عادلانه با سطح درآمد افراد صورت پذیرد.
قانون کار ایران برای کار در روزهای جمعه و تعطیلات رسمی، مقررات ویژه‌ای را در نظر گرفته است.
روز جمعه، به عنوان روز تعطیل هفتگی در ایران شناخته می‌شود.
اگر کارگری در روز جمعه کار کند و در طول هفته یک روز دیگر به جای جمعه تعطیل داشته باشد، برای هر ساعت کار در روز جمعه، مستحق دریافت ۴۰٪ اضافه بر مزد روزهای عادی خواهد بود.
با این حال، اگر کارگری در روز جمعه کار کند و روز دیگری در هفته به جای آن تعطیل نشود، برای هر ساعت کار در روز جمعه، ۸۰٪ اضافه بر مزد روزهای عادی دریافت می‌کند (۴۰٪ بابت جمعه کاری و ۴۰٪ بابت اضافه کاری).
انجام کار در روز جمعه بدون تعطیلی در روز دیگر، ممکن است از نظر قانون کار غیرقانونی تلقی شود.
این تفاوت در نرخ پرداخت، اهمیت روز جمعه به عنوان روز استراحت اجباری را نشان می‌دهد.
برای مثال : با فرض مزد ساعتی عادی ۴۷۲,۵۳۲ ریال، نرخ اضافه کاری در روز جمعه بدون روز تعطیل جبرانی، برابر با ۸۵۰,۵۵۷.۶ ریال در ساعت خواهد بود.
کارکرد در سایر تعطیلات رسمی (غیر از جمعه) نیز به عنوان اضافه کاری محسوب می‌شود. کارگرانی که در تعطیلات رسمی کار می‌کنند، معمولاً برای هر ساعت کار، مستحق دریافت ۴۰٪ اضافه بر مزد ساعتی عادی هستند، مشابه اضافه کاری در روزهای عادی. به عنوان نمونه، روز کارگر (۱۱ اردیبهشت) یک تعطیل رسمی است که کار در آن مشمول مقررات اضافه کاری خواهد بود
کار شبانه، به طور معمول به کار بین ساعات ۲۲ تا ۶ صبح اطلاق می‌شود.
کارگرانی که در شیفت شب کار می‌کنند، برای ساعات کار شبانه خود، مستحق دریافت ۳۵٪ فوق‌العاده علاوه بر مزد ساعتی عادی هستند.
در صورتی که اضافه کاری در ساعات شیفت شب انجام شود ، کارگر معمولاً هم مشمول دریافت فوق‌العاده شب کاری (۳۵٪) و هم فوق‌العاده اضافه کاری (۴۰٪) بر مبنای مزد ساعتی عادی خود خواهد بود.
این امر می‌تواند منجر به پرداخت مجموعاً ۷۵٪ (۳۵٪ + ۴۰٪) فوق‌العاده یا به عبارتی، ۱.۷۵ برابر مزد ساعتی عادی شود.
برخی منابع نیز اشاره دارند که ممکن است نرخ اضافه کاری (۱.۴) بر نرخ شب کاری (۱.۳۵ برابر مزد عادی) اعمال شود که در نتیجه نرخ ۱.۸۹ برابر مزد عادی حاصل می‌گردد.
برای تعیین دقیق‌ترین روش محاسبه، مراجعه به منابع رسمی قانون کار توصیه می‌شود.
لازم به ذکر است که انجام اضافه کاری برای کارگرانی که شغل اصلی آن‌ها کار شبانه و خطرناک است، ممکن است ممنوع باشد
انجام اضافه کاری در قانون کار ایران، منوط به شرایط و محدودیت‌هایی است.
همانطور که پیش‌تر اشاره شد، موافقت کارگر شرط اساسی انجام اضافه کاری در شرایط عادی است.
کارفرمایان نمی‌توانند به طور یکجانبه کارگران را ملزم به انجام اضافه کاری نمایند.
از نظر محدودیت ساعات اضافه کاری، به طور معمول، ساعات کار اضافی نباید از ۴ ساعت در روز تجاوز کند.
اگرچه یک محدودیت ماهانه مشخص در قانون ذکر نشده است، اما عرفاً و با توجه به محدودیت روزانه، انتظار می‌رود که مجموع ساعات اضافه کاری در ماه از حدود ۱۲۰ ساعت تجاوز نکند.
در شرایط اضطراری (ماده ۶۰ قانون کار)، این محدودیت روزانه ممکن است تا ۸ ساعت افزایش یابد، اما با الزام به گزارش به اداره کار.
همچنین، در برخی موارد و با توافق بین کارگر و کارفرما، ممکن است از محدودیت ۴ ساعت روزانه فراتر رفت
برای مشاغل خاص و افراد خاص نیز محدودیت‌هایی برای انجام اضافه کاری وجود دارد. کارگران زیر ۱۸ سال ، کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیان‌آور و احتمالاً کارگران شیفت شب از انجام اضافه کاری منع شده‌اند. این محدودیت‌ها، با هدف حفظ سلامت و ایمنی این گروه‌های خاص از کارگران وضع شده است
دستمزد اضافه کاری، به طور کلی مشمول پرداخت حق بیمه (بیمه تامین اجتماعی) در ایران است.
این مبلغ، به عنوان بخشی از درآمد مشمول بیمه کارگر محسوب شده و در محاسبات مربوط به سوابق بیمه‌ای و مزایای آتی او لحاظ می‌گردد.
همچنین، دستمزد اضافه کاری مشمول پرداخت مالیات بر درآمد حقوق نیز می‌باشد.
میزان دقیق مالیات بر اساس مجموع درآمد کارگر و نرخ‌های مالیاتی مصوب برای سال ۱۴۰۴ تعیین خواهد شد.